Całej działalności wykonywanej przez człowieka przyświeca jakiś cel. W Słowniku Języka Polskiego można znaleźć kilka znaczeń tego słowa. Przez cel można m.in. rozumieć „to, do czego się dąży”;. „to, czemu coś ma służyć”; „miejsce, do którego się zmierza”[1]. To właśnie „cel wyznacza drogę oraz wskazuje na zorganizowane podejście do jego osiągnięcia”. Gdy uwzględniony zostaje poznawczy punkt widzenia okazuje się, że każda działalność człowieka ma cel. Przy czym każdy podmiot działania ma inny poziom samouświadomienia konieczności jego osiągania[2].

Celem nauki jest prawda naukowa traktowana jako „czysta” wiedza i wynalazki, które powinny zmieniać jakość rozwoju cywilizacyjnego człowieka. Jednakże w nauce można zadowolić się skromniejszym od prawdy celem poznania, a mianowicie adekwatnością empiryczną[3]. Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias twierdzą, że: „podstawowym celem nauki, w tym nauk społecznych, jest dostarczenie –  dającej się zweryfikować – wiedzy. Wiedza pomaga wyjaśnić, przewidzieć i zrozumieć interesujące zjawiska empiryczne. Co więcej, kształt wiedzy może zostać wykorzystany do poprawy kondycji ludzi”[4]. W konsekwencji można założyć, że główną cechą nauki jest wyjaśnianie, prognozowanie i rozumienie treści. Współcześnie coraz częściej podkreśla się znaczenie efektów pragmatycznych poznania naukowego, zapominając tym samym o podstawowej wartości, jaką jest „czysta” nauka, służąca wyłącznie celom poznawczym[5]. Celem poznania jest zatem wytworzenie wiedzy, stanowiącej podstawę do tworzenia wynalazków, które mają podnieść jakość ludzkiego życia[6].

Co to jest cel badawczy?

„Przy formułowaniu problematyki badań najpierw należy sobie uzmysłowić, o jakim zakresie zjawisk chcielibyśmy coś orzekać, a dopiero później: jaki — w związku z tak sformułowanym celem badania — zakres rzeczywistości chcemy i jesteśmy w stanie objąć naszymi badaniami. Cel badań powinien określać badaną zbiorowość, a nie odwrotnie[7].

Zdaniem Z. Skornego sformułowanie celu badań wymaga: „uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą być przydatne uzyskane w nich wyniki”[8].

Jak wyjaśnia J. Sztumski, „podobnie jak we wszystkich naukach, które opierają się na badaniach empirycznych, tak też w naukach społecznych, a w tej mierze  i w socjologii, celem podejmowanych badań jest – najogólniej biorąc –  naukowe poznanie badanej rzeczywistości”[9]. Nie jest to jednak jedyny cel, ważne jest również kształtowanie rzeczywistości społecznej, w związku z tym planowanie i prognozowanie jej przeobrażeń, dzięki czemu możliwe staje się właściwe pobudzanie procesów społecznych.

W. Dudkiewicz zauważa, że: „każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań”[10]. W swojej wcześniejszej publikacji W. Dutkiewicz pisał, że cel badań to „poznanie naukowe istniejącej realnie empirycznie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska (np. drugoroczności w szkole), instytucji (szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawczej), bądź jednostki (uczeń zdolny)”[11].

H. Komorowska przez cel badań rozumie „rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać”[12].

W. Zaczyński zwraca uwagę, że cel badań to „bliższe określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu. Uzasadnienie potrzeby formułowania celu w koncepcji wydaje się zbyteczne, gdy pamiętamy o tym, że praca badacza należy do działań najbardziej na cel ukierunkowanych. Podany w koncepcji cel musi legitymować się konkretnością, jasnością i realnością”[13].

R. Zenderowski zauważa natomiast, że „cel pracy powinien współgrać z problemem badawczym”. Przy czym pod pojęciem celu „należy rozumieć nie tyle samo rozwiązanie problemu (co jest oczywiste) ile pożądane skutki przeprowadzonych badań i analiz”[14].

Cel badań pedagogicznych – definicje

„Celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie, empirycznie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska (np. drugoroczności w szkole), instytucji (szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawczej) bądź jednostki (uczeń zdolny). Oprócz, funkcji poznawczej badania pedagogiczne spełniają również funkcje praktyczno-użyteczne”[15].

T. Pilch i T. Bauman zauważają, że badania pedagogiczne w większym stopniu determinowane są przez cele jakim służą. Podkreślają, że konieczne jest zbadanie warunków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy. Mówiąc bardziej ogólnie za cel badań uznają: „poznanie umożliwiające działanie skuteczne”[16].

Podsumowując, zanim zaczniemy przeprowadzać jakiekolwiek badania – musimy określić co chcemy dzięki tym badaniom osiągnąć. Pisząc część metodologiczną pracy należy powoływać się na konkretne definicje. Chodzi tutaj o definicje z dziedziny, której dotyczy praca. Dla przykładu pisząc pracę naukową z zarządzania zasobami ludzkimi, nie powołamy się na definicję autorstwa T. Pilcha. Tak jak w przypadku każdej definicji, tak również w tym przypadku warto poszukać jak najnowszej definicji celu badań, co może być trudne, gdyż współcześni autorzy niechętnie definiują to pojęcie na nowo. Zwykle je pomijają lub powołują się na swoich poprzedników.

Jeszcze zanim wyznaczony zostanie cel badawczy, należy sformułować przedmiot badań.

Zwroty przydatne podczas formułowania celu badań:

IDENTYFIKACJA

KLASYFIKACJA

USTALENIE

OCENA

ANALIZA

[1] Cel, Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/cel;2447324.html (15.04.2020 r.)

[2] A. Czupryński, Cel poznawczy i utylitarny w naukach o bezpieczeństwie, [w:] A. Czupryński, B. Wiśniewski, J. Zboina (red.), Nauki o bezpieczeństwie. Wybrane problemy, Wydawnictwo CNBOP-PIB, Józefów 2017, s. 35

[3] A. Grobler, Prawda i racjonalność naukowa, Inter Esse, Kraków 1993, s. 8.

[4] Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 23.

[5] M. Krajewski, O metodologii nauk i zasadach pisarstwa naukowego. Uwagi podstawowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Gliwice 2010, s. 7.

[6] A. Czupryński, Cel …, s. 37.

[7] S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 45.

[8] Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, s. 19.

[9] J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawca „Śląsk” sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2010, s. 22.

[10] W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 50.

[11] W. Dudkiewicz, Praca magisterska przewodnik metodyczny, Strzelec, Kielce 1996, s. 15.

[12] H. Komorowska, Metody badań empirycznych w glottodydaktyce, Warszawa 1982, s. 77.

[13] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1995, s. 52.

[14] R. Zenderowski, Technika pisania prac magisterskich. Krótki przewodnik po metodologii pisania prac dyplomowych, CeDeWu. Pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008,  s. 22.

[15] W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000, s. 50.

[16] T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 35.